آرتروز اولیه در زانو
آرتروز زانو (به انگلیسی: Knee Osteoarthritis) از عوامل شایع ایجاد درد در افراد بالاتر از چهل سال است.آرتروزمفصل زانو، شایعترین بیماری تخریبی ازمیان مفاصل بدن میباشد.میزان ابتلا در خانمها نسبت به آقایان بیشتر است.
آرتروز یک بیماری تخریبی در مفصل است که ازآن به بیماری مفصلی پیشرونده[۱] یاد میشود.از این بیماری به نامهای استئوآرتریت و استئوآرتروز نیز یاد می کنند.تخریب پیشرونده مفصل در جامعه ما به نام آرتروز معروف است.با توجه به اینکه بیماری با افزایش سن پیشرفت میکند به آرتریت پیری نیز معروف است.علاوه برسن، علل ژنتیکی، نوع شغل و حرفه، چاقی، عوامل هورمونی و نژاد نیز میتواند در بروزاین بیماری دخیل باشند. آرتروز به معنای ساییدگی مفصل و تخریب سطح مفصلی است. در بیمار مبتلا به آرتروز یا ساییدگی مفصل تغییر شکل، درد و محدودیت حرکت در مفصل بوجود میاید. آرتریت Arthritis به معنای التهاب مفصل است و استئوآرتریت Osteoarthritis شایع ترین نوع آرتریت است.
در استئوآرتریت مشکل اصلی در غضروف مفصلی است و بعد از مدتی استخوان مفصل هم دچار آسیب میشود. آرتروز Arthrosis یک کلمه یونانی به معنای مفصل است ولی به معنای استئوآرتریت هم بکاربرده میشود.
در فارسی بجای کلمات استئوآرتریت و آرتروز از کلمه "ساییدگی مفصل" هم استفاده میشود. مفصل جایی است که دو استخوان در کنار هم قرار میگیرند. مفصل باعث میشود قسمت های مختلف بدن نسبت به هم حرکت کنند و حرکت استخوان ها در مفصل به علت کششی است که از طریق عضلات به آنها اعمال میشود.
دو انتهای استخوان ها در جایی که با هم مفصل میشوند به وسیله پرده بافتی محکمی پوشیده شده که به آن کپسول مفصلی میگویند.
در اطراف کپسول مفصلی نوارهای بافتی محکمی قرار دارند که به آنها لیگامان یا رباط میگویند و مسئول پایدار کردن مفصل هستند.
غضروف یک بافت سخت ولی صاف و قابل انعطاف است که روی انتهاهای استخوان ها در محلی که در کنار هم قرار میگیرند را میپوشاند.
مقدار کمی از یک مایع غلیظ و لزج بین دو سر استخوان ها و در درون مفصل قرار گرفته که سطح غضروف را لیز کرده و اصطکاک بین دو سطح مفصلی را کم میکند و به آن مایع سینوویال Synovial fluid یا مایع مفصلی میگویند.
مایع سینوویال به توسط بافت سینوویال ساخته میشود. بافت سینوویال لایه ای از سلول هاست که سطح داخلی کپسول مفصل را فرش کرده است.
در طول روز و به علت فعالیت های بدنی مفاصل بدن بطور مرتب در معرض ضربه قرار دارند و این ضربات مرتبا آسیب هایی را به آنها بخصوص به غضروف مفصلی وارد میکنند.
بدن این آسیب ها را تا جایی که میتواند ترمیم میکند. پس در طول زندگی مفاصل بدن دائما در یک فرآیند آسیب و ترمیم قرار دارند. گاهی اوقات شدت آسیب های وارده به مفصل بیش از قدرت ترمیم بدن است و یا به عللی قدرت ترمیم بدن کاهش یافته و نمیتواند آسیب های معمولی را مرتبا ترمیم کند. در این موارد غضروف مفصلی بتدریج خرابتر و خرابتر میشود و این شروع آرتروز است.در ابتدا سطح غضروف ریش ریش و لایه لایه میشود. با هر آسیبی مقداری از روی غضروف برداشته میشود تا اینکه بتدریج کلفتی غضروف کم میشود. کم شدن کلفتی غضروف که در رادیولوژی بصورت کاهش فاصله مفصلی دیده میشود از علائم اولیه شروع ساییدگی مفصل است.
مهمترین نشانه آرتروز زانو
مهمترین مشخصه آرتروز، تخریب تدریجی غضروف مفصلی است.قسمت دو انتهای هر استخوان، از غضروف که بافتی است انعطاف پذیر ساخته شدهاست.با شروع بیماری آرتروز زانو، غضروف انتهای تحتانی استخوان فمور(ران) و غضروف قسمت فوقانی استخوان درشتنی به تدریج دچار تغییرات تخریبی(دژنراتیو) میگردد.به همین ترتیب درگیری و آسیب غضروف کشکک به آرتروز این ناحیه منجر میشود.بنابراین آرتروز مفصل زانو در دو ناحیه تیبیوفمورال (مفصلی که بین استخوان ران و ساق ایجاد میشود) و مفصل کشککی-رانی میتواند ایجاد شود.
علت اصلی تخریب غضروف در بیماری آرتروز، عدم وجود عروق خونی جهت تغذیه این ناحیه میباشد و ازطرفی غضروف مفصلی فاقد عصب است و به هنگام آسیب دردی حس نمیشود که همین مسئله زمینه تخریب بیشتر را فراهم میکند.البته تغذیه غضروف ازطریق غشاء سینوویوم و حرکات مفصل انجام میشود.
عوامل زمینه ساز
عواملی که روند آرتروز زانو را تسهیل می کنند عبارتنداز:
۱- ضربه
۲-پارگی عناصر مفصل زانو (مثلاً منیسک ها، رباطها و کپسول مفصلی)
۳-بیماری کندرومالاسی کشکک (نرم شدن غضروف زیر کشکک) و موارد دررفتگی مکرر آن
۴-شکستگیها ی درون مفصلی و دررفتگیها
۵-وجود بیماریهای مفصلی (همانند آرتریت روماتوئید یا بیماری عفونی در مفصل و...)
۶-تغییر شکلها(دفورمیتی ها)ی مفصل زانو که عبارتنداز:
• پای ضربدری
• پای پرانتزی
• خم شدن مفصل زانو
• حرکت بیش از اندازه مفصل به سمت عقب یا عقب زدگی زانو(هیپراکستنشن زانو)
۷-عدم کنترل فعالیتهای روزمره که منجر به استرس بیش از اندازه به ناحیه زانو میگردد(مواردی چون چهارزانو نشستن، دوزانو نشستن، توالت طولانی مدت غیرفرنگی و بالا و پایین رفتن از پلهها به دفعات متوالی به خصوص پلههایی که شیب تند دارند)
۸-شغل و حرفهای که باعث فشار بیش ازحد به زانو میشود به ویژه افرادی که در طول فعالیتهای کاری سخت، هیچگونه استراحتی به مفاصل جهت ترمیم و احیای مجدد نمیدهند.
9-چاقی
10-عوامل ژنتیکی
11-بیماری استئوکندریت دیسکان
12-کیست منیسک
13-منیسک دیسکی شکل
14-بی ثباتی زانو به علت شلی رباط ها
علایم و نشانهها
علایم و نشانههای آرتروز زانو ممکن است درارتباط با موارد زیر باشد:
-درد که با پیشرفت بیماری ایجاد میشود
-تغییر وضعیت عناصرمفصلی همانند التهاب تاندونها و بورسها، ضخیم شدن غشاء سینوویال و درگیرشدن استخوانهای زیرغضروف که از عوامل مهم ایجاد درد مفصل زانو میباشند
-خشکی مفصلی :خشکی پس از استراحت است،به این معنی که گاهی اوقات وقتی مفصل بهمدت طولانی بیحرکت مانده باشد و بخواهد فعالیت کند درد خواهد داشت.
شاید دیده باشید که بیماران مبتلا به آرتروز زانو صبحها که از خواب بیدار میشوند به سختی راه میروند اما بعد از مدتی کمکم راه رفتنشان به حالت عادی بازمیگردد.خشکی مفاصل بعد از یک دوره طولانی عدم فعالیت بسیار شایع است ولی به ندرت بیشتر از نیم ساعت طول میکشد.
-کاهش دامنه حرکتی مفصل که در مراحل پیشرفته بیماری ایجاد میشود. علت کاهش انطاف پذیری است؛بههمین دلیل بیماران مبتلا به آرتروز نمیتوانند به راحتی مفاصل خود را خم و راست کنند و برای علامت بعدی هم میتوان به درد در مفصل اشاره کرد.
-ضعف و آتروفی عضلات اطراف مفصل که در موارد کاهش دامنه حرکتی بوجود میآید
-گاهی وجود کریپتاسیون در حرکات مفصل
-گاهی تجمع مایع در مفصل(Joint Efusion) دیده میشود.، وجود افیوژن در مفصل، مگر پس از فعالیت زیاد بعید است
-دگرریختی یا تغییرشکل در مفصل که درارتباط با آرتروز زانو بیشتر به صورت پای پرانتزی (Genu Varum) است
-احتمال ایجاد کیست در ناحیه پشت مفصل که به کیست بیکر(Baker Cyst) معروف است
توصیه میشود کسانی که بیشتر از دو هفته چنین علایمی را در مفاصل خود دارند حتما به پزشک مراجعه کنند.
یافتههای شایع رادیولوژی
مهمترین نتایج رادیولوژی از ناحیه زانوی بیماران مبتلا به آرتروز زانو عبارتنداز:
• کاهش فضای مفصلی به خصوص در سمت داخل زانو.با توجه به وضعیت مفصل زانو (سطوح مفصلی کوندیلهای داخلی-خارجی استخوان ران با سطوح کوندیلهای داخلی-خارجی درشت نی) سطوح داخلی مفصل بیشتراز سطوح خارجی درگیرمی شود. غضروف در عکس رادیولوژی مشخص نمیباشد و ازطریق فضاهای مفصلی است که متوجه میزان آسیب میشویم
• وجود اسکلروز زیر غضروف
• ایجاد زواید استخوانی به نام استئوفیت در حاشیه استخوانهای مفصل
درمان
درمان آرتروز زانو با توجه به مشکل بیمار می تواند درارتباط با موارد زیر باشد:
1-درمان دارویی طبق نظر پزشک متخصص مربوطه
2-کاهش وزن درصورت وجود چاقی
3-کنترل فعالیتهای روزمره(پرهیزازچهار زانو نشستن، پرهیزاز دو زانو نشستن، کاهش شیب پلههای منزل، بالا و پایین رفتن از پلهها به صورت یک پله-یک پله که مستلزم صبر و حوصله میباشد، پرهیزاز وضعیتهای ثابت که زانو در یک حالت به مدت طولانی قرار میگیرد و درنهایت عدم انجام حرکات جهشی-چرخشی و تند ،استفاده از توالت های صندلی دار ،بلند نکردن اجسام سنگین)
4-تقویت عضلات اطراف مفصل زانو.با تقویت عضلات میزان فشار روی مفاصل کاهش مییابد که نوع تمرین و شدت آن ازطریق فیزیوتراپیست تنظیم میشود
انجام نرمش های کششی و تقویتی میتواند تا حد زیادی قابلیت انعطاف مفاصل را حفظ کرده و آنها را قوی نگه دارد تا بتوان از عهده انجام فعالیت های روزمره برآمد. شنا و پیاده روی از نرمش های خوب هستند. آرتروز هر مفصل نرمش های مخصوص به خود دارد که با یاد گرفتن آنها میتوان تا حدود زیادی درد را کاهش داد
5-تحرک مفصل به صورت کنترل شده.با توجه به اینکه غضروف فاقد عروق خونی است، حرکات طبیعی نقش بسزایی در تغذیه غضروف دارد
6-حرکات و فعالیتهایی که باعث تشدید درد میشوند حتماً ترک شود
7-تنظیم یک برنامه درمانی برای بیمار توسط فیزیوتراپیست به خصوص در مواردی که بیماری شدت یافته و احتمال زمین گیر شدن وجود دارد.بهتر است در موارد شدید بیماری تنظیم برنامه درمانی در ارتباط با محیط فرد صورت گیرد، مسائلی ازقبیل استفاده از تخت، تنظیم ارتفاع تخت با توجه به قد فرد و به ویژه آموزش استفاده از وسایل کمکی همانند عصا و واکر.مثلاً تنظیم ارتفاع واکر با توجه به قد فرد در بسیاری از موارد، راه رفتن بیمار را تسهیل میکند.
8-استفاده از زانوبند و وسایل کمکی مانند عصا طبق نظر متخصص مربوطه یا مشاوره با فیزیوتراپیست
9-آب درمانی(هیدروتراپی)
10-برنامه تمرینات هوازی
11-گرما
گرم نگه داشتم مفصل مبتلا به آرتروز میتواند تا حدی درد ناشی از آن را کاهش دهد. این گرما میتواند با استفاده از لباس های کلفت تر بدست آید و یا با استفاده از وسایل کمکی مانند کیسه آب گرم یا حوله برقی بتوان مفصل مبتلا را گرم کرد
12-انجام تزریقات داخل زانو
تزریق کورتیکو استروئید به داخل زانو: سبب کاهش التهاب و درد مفصل میشود اگرچه ممکن است این اثر برای چند هفته تا چند ماه دوام داشته باشد و نیاز به تکرار پیدا کند.
تزریق داخل مفصلی اسید هیالورنیک که با نامهای تجاری مختلفی موجود میباشند میتواند کیفیت مایع مفصلی را بهبود بخشیده و سبب اصلاح فعالیت مفصل شوند.
تزریق PRP :پی آر پییک فرآورده خونی به معنای پلاسمای غنی از پلاکت است که طی یک فرایند (PRP (Platelet-Rich Plasma جداسازی از خون تازه و لخته نشده تهیه می شود.
در این روش سلولهای فعالی که در روند ترمیم ضایعه بافتی شرکت میکنند را از 20 سی سی خون که از خودبیمار گرفته میشود،جدا نموده و با غلظت بالا و کنترل شده و متناسب با ضایعه در مفصل تزریق میکنند. اثرات درمانی پس از گذشت 3-4 روز شروع و نمود بارز آن 3 تا 4 هفته بعد میباشد.
12-درمان با عمل جراحی.زمانیکه درد و مشکلات مفصل خیلی شدید است، عمل جراحی طبق نظر پزشک متخصص جراحی ارتوپد ضرورت مییابد.
عملهای جراحی در موارد آرتروز مفصل زانو
جراحی در ناحیه زانو می تواند شامل موارد زیر باشد:
• تعویض مفصل زانو(آرتروپلاستی)
• برداشتن کشکک در مواردی که مفصل پاتلوفمورال شدیداً درگیراست (پاتلکتومی)
• تنظیم سطوح و عناصر مفصلی درگیر(Debridement).شامل برداشتن استئوفیت ها، سینوکتومی(به هنگام افزایش ضخامت غشای سینویال) و برداشت اجسام آزاد(loose body) در مفصل است.گاهی کناره غضروفها و منیسکهای ریش ریش شده برداشته شده و مفصل پاک و تمیز می گردد..تمیزکردن و یا تنظیم عناصر مفصلی درگیر زانو ممکن است با آرتروسکوپی و یا بدون آرتروسکوپی انجام گردد.
• استئوتومی.زمانیکه دفورمیتی یا تغییرشکل در زانو وجود دارد(مثلاً به هنگام ایجاد پای پرانتزی یا ژنوواروم)
• برداشتن سطوح مفصلی و جوش دادن دو استخوان که به این عمل آرترودز(Arthrodesis) یا فیوژن می گویند.